ولتاژ گام:
برق زمینی پدیده ای که به آن ولتاژ گام نیز می‌نامند زیرا با وارد کردن برق از راه گام‌های شخص (پاهای او)، باعث برق گرفتگی او می‌شود. برق زمینی، جریانی است که پس از وقوع صاعقه، برای لحظاتی در زمین باقی می ماند تا جذب زمین شده یا تبدیل به گرما شود .
یکی از پیامدهای خطرناک آذرخش (صاعقه) است.
ولتاژ گام در زمین حرکت می کند اما مسیر حرکت مشخصی ندارد. معمولا بخش عمده برق زمینی در اعماق فرو می رود اما اگر سطح زمین مرطوب، دارای بستر سنگی یا پوشیده از خاک مناسب یا علفزار باشد، ترجیح می‌دهد که روی سطح زمین و در جهات مختلف، حرکت کند.
اینکه ولتاژ گام دقیقا چقدر برد دارد قابل محاسبه نیست و به میزان رسانایی خاک آن محل بستگی دارد ولی به ندرت دیده شده برق زمینی بیشتر از 100 متر در سطح زمین پیش برود. ولتاژ گام مختص آذرخش (صاعقه) نیست و در حوادث صنعت برق مانند افتادن کابل های فشار قوی برق بر روی زمین نیز ایجاد می شود. البته به طور حتم ولتاژ گام ناشی از صاعقه بسیار قوی تر است.
آذرخش (صاعقه)، حرارت، نور، صدا، موج، گاز و برق زمینی تولید می کند و همه این تولیدات آذرخش (صاعقه) می توانند خطرناک و بعضا مرگ آفرین باشند.
عمده صدماتی که به وسیله صاعقه ایجاد می‌شود عبارتند از: سوختگی، مشکلات تنفسی، ایست قلبی، ضایعات چشمی، ناشنوایی، مشکلات مغزی، شوک، خونریزی داخلی، آسیب به دستگاه عصبی، شکستگی و ضایعات استخوانی
براساس اعلام انجمن پزشکی کوهستان ایران – آسیب‌های ناشی از صاعقه را می توان به 3 دسته کلی تقسیم کرد:
گروه اول: آسیب های ناشی از برخورد مستقیم آذرخش (صاعقه) با شخص
گروه دوم: آسیب های ناشی از ولتاژ گام
گروه سوم: آسیب های ناشی از عوارض جانبی آذرخش مانند حرارت جانبی، نور، صدا، موج، و گاز.
آسیب های ناشی از برخورد مستقیم آذرخش با شخص:
خطرناک ترین حالت ممکن است. خطر وقتی بیشتر می شود که آذرخش از نزدیکی قلب و یا از سر دارد بدن شود. با برخورد آذرخش به شخص ممکن است آسیب‌های زیر در بدن وی ایجاد شود.
1- ضربه مغزی: کمتر پیش می آید که آذرخش ضربه مغزی رو ایجاد کند. معمولن این زمانی اتفاق می افتد که آذرخش به سر مصدوم برخورد کند و این نوع برخورد به ندرت روی می دهد اما در چنین حالتی احتمال مرگ بسیار زیاد است و احتمالن مصدوم در ساعات اولیه جان خود را از دست می دهد. در مواردی هم شدت عارضه کمتر بوده و به آسیب های مغزی خفیف تری می انجامد هر چند این آسیب ها نیز می توانند بسیار جدی باشند و منجر به عواقبی چون فلج دائمی و… شوند.
2-ایست قلبی : این اتفاقی است که برای بیشتر آسیب دیده گان اتفاق می افتد. آذرخش می تواند با عبور دادن جریان برق از قلب یا با وارد کردن ضربه و شوک قوی به ان باعث ایست تپش قلب شود.
3-سوختگی عمیق، عبور آذرخش از بخشی از بدن و خروج ان در طول مسیر خود بافت های بدن را در درون می سوزاند. و گاهی هم فقط با عبور و سطح اثری بر جای نمی گذارد.
4خونریزی داخلی: عبور جریان برق از بافت های درونی بدن ایجاد خونریزی داخلی می شود.
5- شوک : چنین ولتاژی یک شوک زیاد به شخص وارد می کند که در صورت درمان نشدن منجر به بیهوشی و کما و یا مرگ می شود.
6- آسیب به دستگاه عصبی :
اگر این آسیب در نخاع باشد می‌تواند منجر به فلج کامل یا پاها شود و یا عوارضی چون بی حسی در اندام‌ها به دنبال خواهد داشت.
7- مشکلات تنفسی: آسیب بصل النخاع که کنترل دستگاه تنفسی را دارد منجر به اسیب ریه ها و عفونت و یا خفگی می شود.
8-آسیب های چشم و گوش: حرارت و ضربه ناشی از آذرخش می تواند باعث پاره شدن پرده گوش و لطمه خوردن مویرگ ها و مردمک چشم و نابینایی و ناشنوایی کوتاه مدت یا دایم شود.
آسیب‌های ناشی از ولتاژ گام:
آسیب های ولتاژ گام به آسیب های ناشی از برق گرفتگی شدید محدود می شود. بیشتر عوارض گفته شده را می توان در لیست آسیب های ولتاژ گام قرار داد. اما ولتاژ گام با وجود عمقی و خطرناک بودن به سطح نمی رسد
*ضربه مغزی در زمره آسیب های ولتاژ گام قرار نمی گیرد.
* دارای عوارضی چون نور و موج انفجار هم نیست بنابراین جراحات خفیف تری ایجاد می کند
*افت فشار و کرختی و بی حسی شدید دست و پا از دیگر عوارض ولتاژ گام است.
ولتاژ گام مختص آذرخش (صاعقه) نیست و در حوادث صنعت برق مانند افتادن کابل های فشار قوی برق بر روی زمین نیز ایجاد می شود. البته به طور حتم ولتاژ گام ناشی از صاعقه بسیار قوی تر است.
در صورت وجود ولتاژ گام، باید به صورت قدم‌هایی با گام کوتاه و سریع (پاورچین، پاورچین) یا با جهش یعنی به صورتی که هم زمان دوپای شما روی زمین نباشند از محل دور شوید تا دچار برق گرفتگی نشوید.
پیشگیری
هنر یک کوهنورد آن است که موفق و سالم به خانه باز گردد.
بهترین راه پیشگیری آن است که در معرض آذرخش قرار نگیرید.
اولین قدم در مبارزه با خطرات ناشی از آذرخش آن است که در مواقع بارندگی به کوه نروید.
آسیب‌های شدید و جبران ناپذیری که به دنبال برخورد آذرخش پدید می‌آیند نشان دهنده آن است که تنها راه نجات از خطرات ناشی از آذرخش همانا پیشگیری از برخورد با آن است.
گاه ده‌ها هزار ولت جریان الکتریسیته در اثر برخورد آذرخش وارد بدن انسان شده و از آن عبور می‌کند. بدیهی است نجات مصدوم در این شرایط کاری بس دشوار و گاه ناممکن خواهد بود. پس به عنوان یک قانون باید از آذرخش فرار کنید و به مقابله با آن نپردازید.
ابرهای متراکم و سیاه، روی بلندی‌ها و قلل و نیز ابرهای پراکنده با سرعت زیاد روی قله‌ها نماینده هوای بد هستند و باید با توجه به این واقعیات تصمیم‌گیری نمود.
همواره برنامه کوه نوردی خود را به گونه‌ای تنظیم کنید که بعد از ساعت 11 صبح در مکان‌های مرتفع نباشید.
بروز آدرخش را می‌توان حس کرد. وقتی هوا بار دار است فلزات توخالی مثل باتوم و کلنگ به صدا در می‌آیند و بین قوس عینک صدای ویز ویز پدید می‌آید.
یکی از علائم مهم آغاز آدزخش راست شدن موهای بدن یا احساس گز گز و مور مور در پوست است در این حالت سریع بر روی زمین نشسته دولا شوید. هرگز به طور مستقیم بر روی زمین دراز نکشید.
در صورت شنیدن صدای رعد حتی با وجود آسمان صاف احتمال وقوع صاعقه بسیار زیاد است، سریع خود را به مکان امن برسانید.
اگر در هنگام کوهنوردی دچار آذرخش شدید تمامی وسایل فلزی مانند ساعت، انگشتر،گردنبند و… را بیرون آورده و داخل کوله پشتی بگذارید. کلنگ یا باتوم خود را به گونه‌ای که انتهای آن از موازات سر شما بالاتر نیاید روی کوله پشتی ببندید.
اگر فرصت و امکان آن وجود دارد وسایل فلزی را از خود دور کرده و در محلی خشک (روی طناب یا کوله پشتی) به حالت چمباتمه بنشینید تا رعد و برق پایان یابد.
از روی یال‌ها حرکت نکرده و از نقاط پست‌تری برای عبور استفاده کنید. کنار رودخانه‌ها نروید.
سعی کنید در پایین‌ترین ارتفاع ممکن قرار بگیرید. در کوهستان اگر بالاتر از خط ارتفاع درختان قرار دارید بدان معنی است که شما در مرتفع‌ترین مکان هستید. سریع خود را به ارتفاع پایین‌تر از درخت‌ها رسانده و در فضای بین درختان انبوه پناه بگیرید. از درختان پراکنده به دلیل بالا بودن احتمال برخورد آذرخش فاصله بگیرید.
اگر برفچال (برف آن خشک باشد) وجود دارد روی آن نشسته و با سرخوردن ارتفاع کم کنید.
از نوک قلل و خط‌الراس پایین بیایید و حداقل 30 متر از آنها دور شوید.
برای پرهیز از صاعقه به نزدیک‌ترین قسمت برفی (تکه‌های برف پناه برید).
یخ عایق است زیرا یون آزاد ندارد (اتمی که یک الکترون از دست داده و یا گرفته باشد). آب بدترین هادی است. پس از آب، برای زمین خیس و برف آبکی احتمال انتقال بیشتری وجود دارد.
در کوهستان از رودخانه‌ها فاصله بگیرید چرا که آب هادی خوب جریان الکتریسیته است و می‌تواند جریان الکتزیسیته را تا فاصله زیادی هدایت نماید.
از هرگونه فلز فاصله بگیرید. حتی در صورتی که با خود وسایل فلزی دارید آنها را از خود دور کنید. از نرده‌های فلزی فاصله بگیرید. از کنار دکل برق عبور نکنید.
از چوب دستی فلزی استفاده نکنید.
هیچگاه چادر خود را به درختان اطراف وصل نکنید.
از کنار صخره‌های بلند عبور نکنید و از سنگ‌ها دور شوید. اگر کلاهک وجود دارد زیر آن نروید بلکه روی آن قرار گیرید. به فاصله یک پا از دیواره فاصله بگیرید و کلیه فلزات را به پایین بیندازید.
هنگام رعد و برق اگر به زیر صخره‌ای پناه برده‌اید باید فاصله شما تا نوک صخره (عمودی) حداقل 4متر و تا پای صخره (افقی) 2 تا 3 متر باشد. درغیر این صورت احتمال برق‌گرفتگی زیاد خواهد بود.
داخل جانپناه و نزدیک دیواره‌ها با فاصله 1 متر روی کوله پشتی چمباتمه بزنید. فاصله از دیواره هنگام نشسته باید از قد فرد بیشتر باشد.
داخل حفره‌ها در قسمت انتها قرار بگیرید و با فاصله بیشتر از قد خود به حالت چمباتمه روی کوله پشتی بنشینید. اگر خیس بود وارد آن نشوید.
هنگام رعد و برق در دهانه غارها قرار نگیرید، زیرا در صورت برخورد صاعقه به صخره‌های مجاور و حرکت جریان روی دیواره و دهانه غار بدن شما نیز مانند یک هادی الکتریسیته عمل می‌کند و تمامی جریان را از خود عبور خواهد داد. این امر موجب وقوع شدیدترین انواع برق‌گرفتگی می‌شود و معمولاً مرگ آنی در پی خواهد داشت.
از لباس‌های خشک بیشتری که دکمه و زیپ فلزی نداشته باشند، استفاده کنید.
می‌توان از جلیقه‌های ضد صاعقه استفاده کرد.
در مکان‌های سر پوشیده به در و پنجره و اجسام فلزی نزدیک نشوید.
دستگاه‌های الکترونیکی خود را خاموش کنید.
تنها در موارد ضروری از تلفن استفاده کنید. امواج صاعقه به راحتی از خطوط تلفن عبور می‌کنند و آسیب ناشی از آنها شایع‌ترین علت صاعقه‌زدگی در مکان‌های سرپوشیده است.
طناب‌هایی را که به همراه دارید اگر خیس و مرطوب شده‌اند، از خود دور کنید.
جریان برق حالت مواج دارد و می‌تواند در سطوح هادی زمین یا سنگ‌های خیس کوهستان چندین متر حرکت کند. پس به منظور کاستن از آسیب‌های و خسارات احتمالی هنگام رعد و برق بهتر است کوهنوردان چند متر از یکدیگر فاصله بگیرند و تا حد ممکن پراکنده شوند.
داخل خودروها معمولاً در برابر صاعقه امن است. ولی هیچگاه به یک خودرو تکیه نکنید.
از دوچرخه یا موتور سیکلت فاصله بگیرید.
در صورتی که داخل مکان یا یک خودرو پناه گرفته‌اید تا نیم ساعت پس از شنیدن صدای آخرین رعد از آن خارج نشود
مقاله پیشنهادی بریم کوه: راهنمای خرید چادر کوهنوردی
در صورت مواجهه با فرد صاعقه زده چه باید کرد؟
میزان مرگ و میر ناشی از صاعقه‌زدگی بین 5 تا 30 درصد است. علت اختلاف آمار در یک نکته خلاصه می‌شود و آن هم نزدیک بودن فرد آسیب دیده به افرادی است که قادر به احیاء قلبی- ریوی (CPR) باشند. در صورتی که چندین نفر دچار صاعقه‌زدگی شده باشند، یک قانون اساسی در مورد ترتیب درمان این افراد وجود دارد: اول مرده‌ها را نجات بده. منطق این قانون بر این استوار است که اغلب افرادی که بعد از صاعقه‌زدگی مرده به نظر می‌آیند در حقیقت دچار ایست قلبی- تنفسی شده‌اند و انجام سریع احیاء قلبی- ریوی باعث نجات جان آنان می‌شود. انجام اعمال زیر را به ترتیب مد نظر داشته باشید:
1- سریعاً با یک مرکز امداد پزشکی تماس بگیرید. حتی اگر شما دانش کافی پزشکی داشته باشید، در نهایت نیاز به بستری کردن فرد صاعقه زده دارید.
2- کمک‌های اولیه را انجام دهید. دقت کنید که راه تنفس مصدوم باز باشد (مثلاً غذا یا دندان مصنوعی راه تنفسی را مسدود نکرده باشد) و تنفس و گردش خون وی برقرار باشد. در صورتی که تنفس فرد مختل شد از تنفس دهان به دهان استفاده کنید.
3- نبض فرد صاعقه زده را کنترل نمایید و در صورت عدم وجود نبض و ضربان قلب سریعاً به ماساژ قلبی- عروقی( CPR ) بپردازید. بنابراین، اگر شما یک کوهنورد حرفه‌ای هستید لازم است قبلاً عملیات احیای قلبی- ریویCPR)) را در مراکز آموزشی فرا بگیرید و یا حداقل یک نفر در گروه کوهنوردی دارای این توانایی باشد. زیرا همانطور که قبلاً گفته شد با انجام درست این کار می‌توان به راحتی جان مصدوم را نجات داد.
توصیه اکید ما به شما این است که حتماً اصول اولیه احیای قلبی- عروقی را در مراکز ویژه و تحت نظر مربیان مجرب بیاموزید. ولی به یاد داشته باشید که احیای قلبی- عروقی دارای سه مرحله مشخص می‌باشد که باید در مورد بیمار صاعقه‌زده انجام شود.
1- درخواست کمک:
بررسی نمایید که علایم حیاتی اولیه مصدوم چگونه است. سریعاً با اورژانس تماس گرفته و سپس به کنار مصدوم بازگردید.
2- تنفس:
سر مصدوم را به عقب برگردانید و تنفس وی را کنترل نمایید. در صورتی که تنفس مصدوم طبیعی نباشد بینی بیمار را با دست فشار دهید و سپس دهان خود را کاملاً بر روی دهان بیمار قرار دهید و در آن بدمید، عمل دمیدن را تا حدی ادامه دهید که مشاهده نمایید قفسه سینه بیمار متسع می‌شود. این عمل را 2بار انجام دهید. مدت هر بار تنفس باید 2 ثانیه باشد.
3- ماساژ قلبی:
در صورتی که مصدوم کماکان قادر به تنفس طبیعی نباشد، باید ماساژ قلبی را آغاز نمود. دستان خود را به طور کاملاً عمودی در وسط دو سینه قرار دهید و قفسه سینه را به داخل فشار دهید. هربار باید قفسه سینه حدود 3 سانتی مترجا به جا شود. ماساژ قلبی باید به تعداد حداقل 100 ماساژ در دقیقه انجام شود.
به ازای هر 15 ماساژ قلبی 2بار تنفس دهان به دهان انجام دهید. این عمل را تا رسیدن ماموران امداد ادامه دهید.
4- بیمار دچار صاعقه‌زدگی ممکن است دچار سوختگی، آسیب سیستم عصبی( نظیر کوری یا کری) یا اسپاسم عروق شود. به علائم این آسیب ها دقت کنید.
5- در صورت سوختگی پوست، عضو آسیب دیده را با پوشش تمیز و استریل پوشانده، بی‌حرکت نمایید و به اولین مرکز پزشکی انتقال دهید.
6- در صورت آسیب چشم ناشی از نور صاعقه، چشم آسیب دیده را با پوششی تمیز مانند گاز استریل کاملاًً پوشانده و فرد را به اولین مرکز چشم پزشکی انتقال دهید.
منبع : خبر گذاری تسنیم- خانه کوهنوردان ایران
