کوه دماوند، نماد استواری و شکوه ایران، نه تنها بلندترین قله این سرزمین کهن است، بلکه جایگاهی ویژه در میان کوه‌های بلند جهان دارد. این آتشفشان خاموش و سربلند، که از دیرباز در ادبیات، اساطیر و فرهنگ ایرانی ریشه دوانده، همواره مورد توجه کوهنوردان، طبیعت‌گردان و پژوهشگران بوده است. اما سوالی که در ذهن بسیاری نقش می‌بندد این است: دماوند چندمین کوه بلند جهان است؟ پاسخ به این سوال، نیازمند درک دقیق معیارهای اندازه‌گیری ارتفاع کوه‌ها و بررسی جایگاه آن در فهرست‌های جهانی است.
در این مقاله جامع، به بررسی دقیق رتبه دماوند در مقیاس جهانی، ویژگی‌های منحصر به فرد آن، اهمیت تاریخی و فرهنگی‌اش، و دلایلی که آن را به یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های طبیعی ایران تبدیل کرده است، خواهیم پرداخت. هدف ما ارائه یک دیدگاه کامل و کاربردی برای تمامی علاقه‌مندان به این نگین البرز است تا بدانند دماوند چندمین قله جهان است و چرا اینقدر اهمیت دارد.
۱٫ معیارهای اندازه‌گیری ارتفاع کوه‌ها: چرا اعداد متفاوتند؟
پیش از پرداختن به رتبه دماوند، لازم است با معیارهای اندازه‌گیری ارتفاع کوه‌ها آشنا شویم. در نگاه اول، ممکن است تصور شود که اندازه‌گیری ارتفاع یک کوه کار ساده‌ای است، اما در واقعیت، عوامل متعددی می‌توانند بر این عدد تأثیر بگذارند و منجر به تفاوت در ارقام اعلام شده شوند. دو معیار اصلی برای اندازه‌گیری ارتفاع کوه‌ها وجود دارد:
- ارتفاع از سطح دریا (Elevation/Altitude): این رایج‌ترین معیار است و به معنای فاصله عمودی قله کوه از سطح متوسط دریا است. این اندازه‌گیری معمولاً با استفاده از سیستم‌های GPS پیشرفته، نقشه‌برداری دقیق و تکنیک‌های ژئودزی انجام می‌شود. با این حال، حتی در این روش نیز ممکن است تفاوت‌های جزئی به دلیل تغییرات در سطح متوسط دریا، خطاهای اندازه‌گیری ابزارها یا حتی تغییرات پوسته زمین در طول زمان ایجاد شود.
- برجستگی توپوگرافیک (Topographic Prominence): این معیار کمتر شناخته شده اما بسیار مهم است. برجستگی توپوگرافیک یک کوه، به معنای حداقل ارتفاعی است که باید از آن پایین رفت تا به هر کوه بلندتر دیگری رسید. به عبارت دیگر، این معیار نشان می‌دهد که یک قله چقدر از محیط اطراف خود برجسته است و مستقل به نظر می‌رسد. به عنوان مثال، اگر یک قله بسیار بلند باشد اما در کنار یک رشته‌کوه حتی بلندتر قرار گرفته باشد، برجستگی توپوگرافیک آن ممکن است کمتر از یک قله کوتاه‌تر اما کاملاً مجزا باشد. این معیار برای کوهنوردان و جغرافی‌دانان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، زیرا نشان‌دهنده “استقلال” یک قله است.
در مورد دماوند، هر دو معیار اهمیت دارند و در تعیین جایگاه آن در فهرست‌های جهانی نقش ایفا می‌کنند. تفاوت در ارقام ارتفاعی که گاهی برای دماوند مشاهده می‌شود (مثلاً ۵۶۱۰ متر، ۵۶۷۰ متر، ۵۶۷۱ متر)، عمدتاً ناشی از استفاده از ابزارهای مختلف اندازه‌گیری، نقاط مرجع متفاوت برای سطح دریا، یا حتی به‌روزرسانی‌های جدید در نقشه‌برداری است. با این حال، این تفاوت‌ها جزئی هستند و بر جایگاه کلی دماوند به عنوان یک قله بسیار بلند تأثیر نمی‌گذارند.
تصویر از حسین اکبریان
۲٫ دماوند چندمین کوه بلند جهان است ؟
اکنون به سوال اصلی بازگردیم: دماوند چندمین کوه بلند جهان است؟ بر اساس برجسته‌ترین و معتبرترین فهرست‌های جهانی که بر پایه “برجستگی توپوگرافیک” کوه‌ها رتبه‌بندی شده‌اند، کوه دماوند جایگاه بسیار قابل توجهی دارد.
- دوازدهمین قله برجسته جهان: طبق بسیاری از منابع معتبر جغرافیایی و کوهنوردی، دماوند با برجستگی توپوگرافیک حدود ۴۶۶۷ متر، دوازدهمین قله برجسته جهان محسوب می‌شود. این رتبه، دماوند را در کنار قله‌های بسیار مشهور و مرتفع دنیا قرار می‌دهد و نشان‌دهنده استقلال و عظمت آن در میان ساختارهای کوهستانی زمین است. این برجستگی بالا به این معنی است که برای رسیدن از دماوند به قله بلندتر بعدی (که در این مورد البروس در قفقاز است)، باید بیش از ۴۶۰۰ متر ارتفاع را از دست داد و دوباره صعود کرد.
این رتبه‌بندی بر اساس ارتفاع از سطح دریا نیست، چرا که اگر تنها ارتفاع از سطح دریا ملاک بود، تمامی قله‌های برتر جهان در رشته‌کوه هیمالیا قرار می‌گرفتند. برجستگی توپوگرافیک، دیدگاه متفاوتی را ارائه می‌دهد که اهمیت یک قله را از نظر جغرافیایی و کوهنوردی برجسته می‌کند.
۳٫ در مقیاس‌های منطقه‌ای و قاره‌ای دماوند چندمین قله جهان است ؟
علاوه بر جایگاه جهانی، دماوند در مقیاس‌های منطقه‌ای و قاره‌ای نیز رکوردهای چشمگیری دارد:
- بلندترین کوه ایران: این شناخته‌شده‌ترین ویژگی دماوند است. با ارتفاعی حدود ۵۶۱۰ تا ۵۶۷۱ متر، دماوند بی‌رقیب در صدر فهرست بلندترین کوه‌های ایران قرار دارد. پس از آن، قله‌هایی مانند علم‌کوه (حدود ۴۸۵۰ متر) و سبلان (حدود ۴۸۱۱ متر) قرار می‌گیرند.
- بلندترین کوه خاورمیانه: دماوند نه تنها در ایران، بلکه در کل منطقه خاورمیانه نیز بلندترین قله محسوب می‌شود. این ویژگی، آن را به یک نماد طبیعی و گردشگری مهم برای کل منطقه تبدیل کرده است.
- بلندترین آتشفشان آسیا و خاورمیانه: دماوند یک آتشفشان طبقه‌ای (Stratovolcano) است که اگرچه در حال حاضر نیمه‌فعال محسوب می‌شود، اما همچنان نشانه‌هایی از فعالیت‌های زمین‌گرمایی مانند خروج گازهای گوگردی و وجود چشمه‌های آب گرم را از خود نشان می‌دهد. این ویژگی، آن را به بلندترین قله آتشفشانی در قاره آسیا و منطقه خاورمیانه تبدیل کرده است.
- سومین آتشفشان مرتفع در نیمکره شرقی: پس از کوه کلیمانجارو در تانزانیا (آفریقا) و کوه البروس در روسیه (اروپا)، دماوند سومین آتشفشان مرتفع در نیمکره شرقی زمین است. این جایگاه، اهمیت زمین‌شناختی دماوند را در سطح جهانی بیش از پیش نمایان می‌سازد.
در بریم کوه بخوانید : تجهیزات صعود به دماوند
۴٫ ویژگی‌های جغرافیایی و زمین‌شناختی دماوند
کوه دماوند در بخش مرکزی رشته‌کوه البرز، در جنوب دریای مازندران و در بخش لاریجان شهرستان آمل در استان مازندران واقع شده است. این موقعیت جغرافیایی، دماوند را در یک منطقه با تنوع اقلیمی و زیستی بالا قرار داده است.
- ساختار آتشفشانی: دماوند یک آتشفشان طبقه‌ای جوان است که فعالیت‌های اصلی آن به دوران چهارم زمین‌شناسی (کواترنری) بازمی‌گردد. دهانه آتشفشانی آن حدود ۴۰۰ متر قطر دارد و معمولاً با دریاچه‌ای از یخ پوشیده شده است. وجود دودخان‌ها (حفره‌هایی که گازهای گوگردی از آن‌ها خارج می‌شود) و چشمه‌های آب گرم در دامنه و اطراف قله، نشان‌دهنده فعالیت‌های زمین‌گرمایی و نیمه‌فعال بودن این آتشفشان است.
- اقلیم و آب و هوا: آب و هوای دامنه دماوند در ارتفاعات پایین‌تر قاره‌ای است (زمستان‌های سرد و تابستان‌های گرم)، اما با افزایش ارتفاع، شرایط جوی به سمت کوهستانی و آلپی تغییر می‌کند. سرعت باد در قله دماوند می‌تواند به ۱۵۰ کیلومتر بر ساعت برسد و بیشتر بادها از غرب و شمال غربی می‌وزند. فشار هوا در قله تقریباً نصف فشار هوا در سطح دریا است که چالش‌های خاص خود را برای کوهنوردان ایجاد می‌کند.
- پوشش گیاهی و جانوری: دماوند به دلیل موقعیت خاص خود که از شمال به جنگل‌های هیرکانی و از جنوب به مناطق کویری مشرف است، دارای تنوع زیستی قابل توجهی است. در ارتفاعات پایین‌تر، انواع درختان جنگلی و میوه‌دار دیده می‌شوند. در ارتفاعات ۲۰۰۰ تا ۳۵۰۰ متری، دامنه‌ها پوشیده از شقایق‌های وحشی هستند که منظره‌ای بی‌نظیر را خلق می‌کنند. جانورانی مانند روباه، شغال، گرگ، کل و بز کوهی، و پرندگان شکاری در این منطقه زندگی می‌کنند.
۵٫ اهمیت فرهنگی و اسطوره‌ای دماوند
دماوند تنها یک کوه بلند نیست؛ این قله در تار و پود فرهنگ و اساطیر ایرانی تنیده شده است. از دیرباز، دماوند نمادی از پایداری، مقاومت و عظمت بوده و در آثار ادبی و فولکلوریک جایگاه ویژه‌ای دارد.
- شاهنامه فردوسی: در شاهنامه فردوسی، دماوند به عنوان زندان ضحاک ماردوش، پادشاه ستمگر، شناخته می‌شود که فریدون او را در آنجا به بند کشید. این داستان، دماوند را به نمادی از پیروزی خیر بر شر و عدالت بر ستم تبدیل کرده است.
- آرش کمانگیر: اسطوره آرش کمانگیر، قهرمان ملی ایران، نیز با دماوند گره خورده است. آرش از فراز دماوند تیری را پرتاب کرد که مرزهای ایران را مشخص کرد و صلح را به ارمغان آورد. این داستان، دماوند را به نمادی از فداکاری و تعیین سرنوشت ملی تبدیل کرده است.
- روز ملی دماوند: ۱۳ تیرماه، همزمان با جشن تیرگان، به عنوان روز ملی دماوند نامگذاری شده است. این روز فرصتی برای گرامیداشت این اثر طبیعی ملی و یادآوری اهمیت آن در هویت ایرانی است.
- الهام‌بخش شاعران و هنرمندان: بسیاری از شاعران، نویسندگان و هنرمندان ایرانی از دماوند الهام گرفته‌اند و آن را در آثار خود ستوده‌اند. این قله، موضوع نقاشی‌ها، قطعات موسیقی و اشعار بی‌شماری بوده است.
تصویر از سینا رحمتی
۶٫ دماوند و کوهنوردی: چالش‌ها و زیبایی‌ها
دماوند، به عنوان بلندترین قله ایران، مقصد بسیاری از کوهنوردان داخلی و خارجی است. صعود به دماوند ، تجربه‌ای بی‌نظیر اما چالش‌برانگیز است که نیازمند آمادگی جسمانی، تجهیزات مناسب و دانش کافی است.
مسیرهای صعود:
- جبهه جنوبی: رایج‌ترین و مجهزترین مسیر صعود است که دارای پناه‌گاه بارگاه سوم در ارتفاع ۴۱۵۰ متری است. این مسیر از روستای پلور یا رینه آغاز می‌شود.
- جبهه غربی: این مسیر نیز دارای پناه‌گاه سیمرغ در ارتفاع ۴۱۵۰ متری است.
- جبهه شمال شرقی: این مسیر طولانی‌تر و دشوارتر است و دارای پناه‌گاه تخت فریدون در ارتفاع ۴۳۶۰ متری است.
- جبهه شمالی: سخت‌ترین مسیر صعود است و دارای جان‌پناه فلزی در ارتفاع ۴۰۰۰ متری است.
نکات مهم برای صعود:
- هم‌هوایی: با توجه به ارتفاع زیاد دماوند، هم‌هوایی مناسب برای جلوگیری از بیماری ارتفاع بسیار حیاتی است.
- آمادگی جسمانی: صعود به دماوند نیازمند آمادگی جسمانی بالا و تجربه کوهنوردی است.
- تجهیزات: لباس گرم و مناسب، کفش کوهنوردی، کیسه خواب، چادر، کلاه، دستکش، عینک آفتابی، کرم ضد آفتاب، مواد غذایی کافی و آب از جمله تجهیزات ضروری هستند.
- راهنما: برای کوهنوردان کم‌تجربه، همراهی با راهنمای محلی توصیه می‌شود.
- آب و هوا: شرایط جوی در دماوند به سرعت تغییر می‌کند، بنابراین بررسی دقیق پیش‌بینی آب و هوا قبل از صعود ضروری است.
۷٫ دماوند به عنوان اثر طبیعی ملی
کوه دماوند از سال ۱۳۸۱ به عنوان “اثر طبیعی ملی” در شمار مناطق چهارگانه ارزشمند از نظر حفاظت محیط زیست قرار گرفته است. این به معنای اهمیت بالای این منطقه از نظر اکولوژیکی و لزوم حفاظت از آن است. این عنوان، مسئولیت حفظ این میراث طبیعی را برای نسل‌های آینده بر عهده همه ما می‌گذارد. حفاظت از پوشش گیاهی و جانوری، جلوگیری از آلودگی و مدیریت صحیح گردشگری از جمله اقدامات ضروری در این راستا هستند.
۸٫ جایگاه دماوند در مقایسه با سایر قلل برجسته جهان
برای درک بهتر جایگاه دماوند، مقایسه‌ای کوتاه با برخی از قلل برجسته دیگر جهان (بر اساس برجستگی توپوگرافیک) می‌تواند مفید باشد:
| رتبه | قله | کشور/منطقه | ارتفاع از سطح دریا (متر) | برجستگی توپوگرافیک (متر) |
|---|---|---|---|---|
| ۱ | کوه اورست | نپال / چین | ۸,۸۴۸ | ۸,۸۴۸ |
| ۲ | آکونکاگوا | آرژانتین | ۶,۹۶۲ | ۶,۹۶۲ |
| ۳ | دنالی (مک‌کینلی) | ایالات متحده آمریکا | ۶,۱۹۱ | ۶,۱۴۴ |
| ۴ | کلیمانجارو | تانزانیا | ۵,۸۹۵ | ۵,۸۸۵ |
| ۵ | کریستوبال کولون | کلمبیا | ۵,۷۰۰ | ۵,۵۰۹ |
| ۶ | کوه لوگن | کانادا | ۵,۹۵۹ | ۵,۲۵۰ |
| ۷ | اوریزابیا | مکزیک | ۵,۶۳۶ | ۴,۹۲۲ |
| ۸ | توده وینسون | جنوبگان | ۴,۸۹۲ | ۴,۸۹۲ |
| ۹ | پونچاک جایا | اندونزی | ۴,۸۸۴ | ۴,۸۸۴ |
| ۱۰ | البروس | روسیه | ۵,۶۴۲ | ۴,۷۴۱ |
| ۱۱ | مون‌بلان | فرانسه / ایتالیا | ۴,۸۰۸ | ۴,۶۹۵ |
| ۱۲ | دماوند | ایران | ۵,۶۱۰ – ۵,۶۷۱ | ۴,۶۶۷ |
همانطور که در جدول مشاهده می‌شود، دماوند با برجستگی توپوگرافیک چشمگیر خود، در جایگاه دوازدهم این فهرست قرار گرفته است. این رتبه، دماوند را به عنوان یک قله مستقل و با اهمیت جهانی معرفی می‌کند که از نظر جغرافیایی و زمین‌شناختی، خود یک واحد کوهستانی متمایز است.
تصویر از مجید بهزاد
۹٫ دماوند در نگاهی عمیق‌تر: چرا این کوه اینقدر خاص است؟
جدا از اعداد و ارقام، دماوند دارای ویژگی‌هایی است که آن را از بسیاری از کوه‌های دیگر متمایز می‌کند و به آن “روح” می‌بخشد:
- آتشفشان بودن: ترکیب یک قله بلند با ماهیت آتشفشانی، دماوند را به یک پدیده زمین‌شناختی نادر تبدیل کرده است. این ویژگی باعث شده تا دماوند از نظر علمی نیز مورد توجه قرار گیرد و مطالعات زیادی بر روی فعالیت‌های زمین‌گرمایی و پتانسیل‌های آن انجام شود.
- حضور در ادبیات و فرهنگ: کمتر کوهی در جهان وجود دارد که تا این حد در ادبیات و اساطیر یک ملت ریشه دوانده باشد. این پیوند عمیق فرهنگی، دماوند را فراتر از یک توده سنگی، به بخشی از هویت ملی تبدیل کرده است.
- چشم‌اندازهای متنوع: از دامنه‌های سرسبز و پوشیده از شقایق تا قله پوشیده از برف و یخ، دماوند چشم‌اندازهای متنوعی را در خود جای داده است. این تنوع، آن را به مقصدی جذاب برای انواع فعالیت‌های طبیعت‌گردی، از پیاده‌روی‌های سبک تا کوهنوردی‌های حرفه‌ای، تبدیل کرده است.
- قابلیت دسترسی: با وجود ارتفاع زیاد، دماوند نسبتاً قابل دسترس است و مسیرهای صعود متنوعی دارد که این امکان را به کوهنوردان با سطوح مختلف تجربه می‌دهد تا شانس خود را برای صعود امتحان کنند.
۱۰٫ پرسش‌های متداول درباره دماوند
برای تکمیل اطلاعات و پاسخگویی به سوالات رایج، به برخی از پرسش‌های متداول در مورد دماوند می‌پردازیم:
- آیا دماوند یک آتشفشان فعال است؟
دماوند یک آتشفشان نیمه‌فعال محسوب می‌شود. این بدان معناست که در حال حاضر فوران‌های بزرگی ندارد، اما نشانه‌هایی از فعالیت مانند خروج گازهای گوگردی و وجود چشمه‌های آب گرم را از خود نشان می‌دهد. آخرین فوران بزرگ آن به حدود ۷۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. - بلندترین قله ایران بعد از دماوند کدام است؟
پس از دماوند، علم‌کوه با ارتفاعی حدود ۴۸۵۰ متر، دومین قله بلند ایران است. - بهترین زمان برای صعود به دماوند چه فصلی است؟
بهترین زمان برای صعود به دماوند معمولاً در فصل تابستان (از اواخر خرداد تا اواخر شهریور) است، زمانی که هوا پایدارتر و میزان برف کمتر است. - آیا برای صعود به دماوند نیاز به مجوز خاصی است؟
بله، برای صعود به دماوند، به ویژه در فصول شلوغ، توصیه می‌شود که از فدراسیون کوهنوردی یا مراجع ذی‌ربط مجوزهای لازم را دریافت کنید. همچنین، ثبت نام در پناه‌گاه‌ها و اطلاع‌رسانی به خانواده یا دوستان در مورد برنامه صعود بسیار مهم است. - چرا ارتفاع دماوند در منابع مختلف متفاوت است؟
همانطور که پیشتر توضیح داده شد، تفاوت در ارقام ارتفاعی دماوند ناشی از روش‌های مختلف اندازه‌گیری، دقت ابزارها و نقاط مرجع متفاوت برای سطح دریا است. با این حال، این تفاوت‌ها معمولاً جزئی هستند و بر جایگاه کلی دماوند به عنوان بلندترین کوه ایران و یکی از بلندترین‌های جهان تأثیر نمی‌گذارند. - دماوند چندمین کوه بلند جهان است؟
کوه دماوند با ارتفاعی حدود ۵۶۱۰ تا ۵۶۷۱ متر از سطح دریا، دوازدهمین قله برجسته جهان بر اساس معیار برجستگی توپوگرافیک است.
تصویر از عماد نعمت الهی
نتیجه‌گیری
در پاسخ به سوال “دماوند چندمین کوه بلند جهان است؟” می‌توان گفت که کوه دماوند با ارتفاعی حدود ۵۶۱۰ تا ۵۶۷۱ متر از سطح دریا، دوازدهمین قله برجسته جهان بر اساس معیار برجستگی توپوگرافیک است. این جایگاه، اهمیت جغرافیایی و زمین‌شناختی این آتشفشان باشکوه را در مقیاس جهانی نشان می‌دهد. دماوند نه تنها بلندترین کوه ایران و خاورمیانه و بلندترین آتشفشان آسیا است، بلکه با ریشه‌های عمیق در اساطیر و فرهنگ ایرانی، نمادی از پایداری، عظمت و هویت ملی ماست.
این قله، با ویژگی‌های طبیعی منحصر به فرد خود، از جمله ساختار آتشفشانی، تنوع اقلیمی و زیستی، و چشم‌اندازهای خیره‌کننده، همواره مقصدی جذاب برای کوهنوردان و طبیعت‌گردان بوده است. صعود به دماوند تجربه‌ای فراموش‌نشدنی است که نیازمند آمادگی و احترام به طبیعت است. حفاظت از این اثر طبیعی ملی، وظیفه‌ای همگانی است تا این نگین البرز برای نسل‌های آینده نیز پابرجا و باشکوه باقی بماند. امید است این مقاله جامع، دیدگاهی روشن و کاربردی در مورد جایگاه دماوند در میان قلل رفیع جهان و اهمیت آن ارائه کرده باشد.
نظرات کاربران